Онлайн (инглиз тилида “online” сўзи электрон қурилма, компьютер ёки Интернет тармоғида ўтказилган вақт тушунилади. Онлайн суд мажлисларида иштирок этиш деганда бевосита одатий суд мажлиси залида эмас, балки суднинг махсус платформасида ёки видеоконференцалоқа тизимидан фойдаланган ҳолда иштирок этиши тушунилади) суд жараёни фуқаролик суд ишини рўйхатга олишдан тортиб, ижро этишгача бўлган барча суд жараёнларини ўз ичига олади.
Бироқ, барча суд ҳаракатлари онлайн режимда ўтказилиги шарт эмас. Фуқаролик суд ишининг барча жараёнлари онлайн режимда якунланиши ёки суд процессининг бир қисми онлайн тарзда якунланиши ёхуд тарафлардан бири процессда онлайн, бошқа тараф эса офлайн (“offline” сўзи инглиз тилида жуда кўп маъноларни англатади, улардан бири-интернет тармоғига уланмаган маъносини билдиради) режимида иштирок этиши мумкин.
Онлайн суд жараёни фуқаролик ишлари бўйича суднинг онлайн судлов платформаси орқали амалга оширилади. Онлайн суд жараёни тарафлар бундай жараёнларда иштирок этишга ўзаро келишиб олганда амалга оширилади. Онлайн суд тарафларнинг хоҳишига ёки орзилигига асосланади. Агар тарафлардан бири онлайн суд жараёнига рози бўлмасабошқа тарафнинг онлайн даъво қилиш ҳуқуқи бузилмайди ва фуқаролик ишлари “ярим онлайн” тартибда кўриб чиқилиши мумкин.
Тарафлар онлайн суд жараёни тўғрисида келишиб олгандан сўнг, агар улар офлайн режимида суд жараёнига ўтиш тўғрисида ариза бермасалар ва асосли сабаблар бўлмаса, суд фуқаролик ишини офлайн офлайн суд жараёнида ҳолатга асосланиб кўриб чиқади.
Давлат сирлари ёки тижорат сирлари билан боғлиқ фуқаролик суд ишларида барча жараёнлар офлайн режимда олиб борилади.
Шунингдек, мураккаб далилларни узоқ вақт текшириш талаб қилинадиган фуқаролик суд ишлари ҳам офлайн режимда ўтказилиши керак.
Онлайн суд жараёнларида тарафларнинг шахсини аниқлашга муҳим аҳамият бериш лозим бўлади. Ҳозирги кунда мамлакатимизда фуқароларимизнинг шахси Ички ишлар вазирлигининг идентификация тизими орқали текшириб келинмоқда.
Онлайн суд мажлисларида одатдаги суд мажлисларидаги тартиб-қоидаларга риоя қилиниши лозим.
“Онлайн суд маҳокамаси қоидалари” га кўра агар тарафлар техник сабабларга кўра ёки бошқша сабабларга кўра онлайн суд мажлисига кирмаса ёки рухсатсиз чиқиб кетган бўлса, фуқаролик ишлари бўйиса судлар томонидан “судга келишдан бош тортган” деб ҳисобланиши мумкин. Бироқ, “судга ўз вақтида кирмаслик, онлайн суд мажлисининг саҳифасида бўлмаслик, тингловчиларнинг аудио ва видеолари билан боғлиқ носозликлар бўлса, суд биринчи навбатда тарафларга огоҳлантириш бериши мумкин.
Амалиётдан бир мисол. Фуқаро Ю.О. (исм фамилиялар ўзгартирилган) судга даъво аризаси билан мурожаат қилиб, жавобгар Н.Р.дан 49.683.000 сўм асосий қарз, 5.246.524 сўм банк фоизи, 1.000.000 сўм моддий зарар ҳамда дастлаб тўланган суд харажатларини ундиришни сўраган.
Дастлаб судда даъвогар вакили Ф.М ҳамда жавобгар Н.Р иштирок этганлар.
Ишни кўриш жараёнида жавобгар Н.Р суддан даъвогарнинг суд мажлисида шахсан иштирок этишини таъминлаш ҳақида илтимоснома киритилган. Даъвогар вакили мазкур илтимосномага этироз билдириб, даъвогар Тошкент шаҳрида истиқомат қилиб келаётганлиги сабабли судда шахсан иштирок эта олмаслиги, суд мажлисида онлайн тарзда иштирок этиши мумкинлигини билдирган.
Суднинг тегишли ажрими билан даъвогар Ю.О. ишга шахсан иштирок этишга жалб қилиниб, суд мажлисида онлайн тарзда қатнашиши белгиланган.
Шу асосда суд мажлиси “ярим онлайн” тартибда кўриб чиқилган, жавобгар ишда Тошкент шаҳар маъмурий судида ўрнатилган электрон қурилмадан фойдаланган ҳолда судда онлайн тартибда шахсан иштирок этган.
Иш якунига кўра, фуқаролик ишлари бўйича Бухоро туманлараро судининг 2021 йил 22 январдаги ҳал қилув қарори билан даъвогар Ю. О.нинг жавобгар Н. Р.га нисбатан қарзни ундириш тўғрисидаги даъвоси қаноатлантирилиб, жавобгардан даъвогар фойдасига 49.683.000 сўм миқдоридаги қарз, 5.246.524 сўм банк фоизи, адвокат хизмати учун тўланган 1.000.000 сўм, 2.237.181 сўм дастлаб тўланган давлат божи ҳамда 15.700 сўм почта харажати, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Олий судининг депозит ҳисоб рақамига видеоконференцалоқа харажатлари учун 55.750 сўм ундирилиши белгиланган.
Анъанавий суд мажлисларида гувоҳлар кўрсатма беришда судга келиши керак. Онлайн суд мажлисларида гувоҳлар аниқ ҳолатларда гувоҳлик бериш учун аудиовизуал узатиш технологиясидан фойдаланиши мумкин.
Онлайн суд жараёнида гувоҳларнинг онлайн кўриниши ҳам судда гувоҳлик беришнинг ҳуқуқий шакли ҳисобланади. Бироқ, гувоҳ иш муҳкамасини кузатмаслиги ва тарафларга халақит қилинмаслигини таъминлаш лозим бўлади.
Онлайн суд жараёнларида ҳосил бўлган фуқаролик суд ишига оид ҳужжатлар ва шахсий маълумотлар судлар томонидан ҳимоя қилиниши керак.
Онлайн суд жараёнига тааллуқли маълумотларни жамоатчиликка ишкор қилиш фақат суднинг ижозати билан амалга оширилади.
Онлайн суд муҳокамасида иштирок этаётган барча тарафлар онлайн суд жараёнидаги маълумотларни ҳимоя қилиш мажбуриятини олади.
Суд жараёнининг хизмат кўрсатиш платформасида тарафлар даъво аризаси билан мурожаат қилишлари, фуқаролик суд ишларига оид маълумотларини сўрашлари, иш материаллари билан танишишлари, ҳужжатларни электрон шаклда олишлари , судьялар билан учрашиш учун вақт тайинлашлари, ҳатто платформадаги масофавий видео-суд жараёнларида иштирок этишлари мумкин.
Хулоса ўрнида, онлайн суд платформаси инсон ресурсларини бошқариш тизимини яратди ва бутун мамлакат бўйлаб барча суд ходимларини, хусусан судьялар фаолиятини кузатиб бориш имконини беради. Суд тизимдаги судьяларнинг иши ҳақида билиб олиши, шу орқали судьяларнинг ишини баҳолаши ёки судьяларнинг процессуал ҳаракатларини жамоатчилик томонидан кузатиб борилишини таъминлайди.
Ҳабиб Саидов,
Фуқаролик ишлари бўйича Бухоро туманлараро судининг судьяси
Нурбек Рахимов,
Бухоро вилоят судининг бош консультанти
