Ҳозирги таҳликали замонда меҳнат мигрантларининг тақдири кўпчиликни қизиқтирмоқда. Чет элга ишлаш учун кетиш истагида бўлган фуқароларимиз нималарни билиши керак?
Хорижга қонуний йўл билан бориш қулайми? Меҳнат мигрантлари ишга ёлланишда алданиб қолмаслик учун нималарни билиши зарур? Шу каби саволлар билан ҳуқуқшунос Мақсуд Мустафоевга юзландик.
— Қонуний меҳнат миграцияси қандай амалга оширилади?
— Меҳнат мигрантлари чет элда ишлаш учун Ташқи меҳнат миграцияси агентлиги, хусусий бандлик агентликлари орқали ёки мустақил равишда кетиши мумкин. Расмий ташкилотлар орқали ишлашга кетиладиган бўлса, иш ва турар жой топишда муаммоларга дуч келинмайди. Хорижга ишлашга қайсидир ташкилот орқали ёки мустақил кетишдан қатъи назар, шахс ҳуқуқлари чет элдаги консуллик муассасалари томонидан бир хилда ҳимоя қилиниши керак. Қонунчиликка кўра, 2021 йил 1 январдан бошлаб барча хорижий давлатларга чиқишда фуқароларнинг чет элга чиқиш (қизил) паспортни расмийлаштириш талаб этилади. Бугунги кунда Арманистон, Россия, Украина, Беларус, Грузия, Қозоғистон, Тожикистон, Озарбайжон ва Молдова каби давлатлар билан визасиз режим ўрнатилган.
— Мигрантларга қонунчиликда қандай имтиёзлар берилган?
— 2021 йил 1 январдан бошлаб, меҳнат миграцияси фаолиятини амалга оширувчи шахслар ўзини ўзи банд қилган ҳисобланиб, белгиланган солиқларни тўлаш ҳамда пенсия миқдорини ҳисоблашда инобатга олинади. Ўзини ўзи банд қилган шахслар ўзига пенсия ҳисобланиши ва иш стажига эга бўлиши учун БҲМнинг 50 фоизидан кам бўлмаган миқдорда (бугунги кунда 165 минг сўм) ижтимоий солиқ тўлайди. Солиқ кодексининг 369-моддасига мувофиқ, ўзини ўзи банд қилган шахслар жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғидан озод этилади.
2018 йилнинг 1 апрелидан бошлаб, меҳнат мигрантлари учун темир йўл билетларининг нархларига 20 фоиз миқдорда чегирмалар берилиши йўлга қўйилган. Шунингдек, вақтинчалик меҳнат фаолиятини олиб бориш учун республика ҳудудидан ташқарига жўнаб кетаётган фуқароларга 1000 АҚШ доллари миқдорида кредитлар бериш жорий жорий этилган. 2021 йил 1 январдан бошлаб меҳнат мигрантларига — тижорат банклари томонидан бозор тамойиллари асосида мустақил равишда ўрнатиладиган ставкаларда микроқарзлар берилади.
Ишлаш учун хорижга чиқиб кетаётган шахсларга у ерда ишга жойлашиш билан боғлиқ харажатларни қоплаш учун 10 миллион сўмгача миқдорда креидтлар бир йил муддатга берилади. Боқувчиси хорижга меҳнат миграциясига чиқиб кетган ва “Ижтимоий ҳимоя ягона реестри” ахборот тизимида рўйхатда бўлган оилаларга БҲМнинг 2 баравари миқдорида бир марталик моддий ёрдам кўрсатилади. Шунингдек, “дафтар”лардан бирига киритилган оила аъзоларига БҲМнинг 5 баравари миқдорида бир марталик моддий ёрдам кўрсатилади. Меҳнат миграциясига чиқиб кетган фуқароларнинг Ўзбекистонда улар билан бирга яшовчи пенсия ёшига етган ёки I ва II гуруҳ ногиронлиги бўлган оила аъзоларига касаба уюшмалари тизимидаги санаторий ва профилактик даволаниш муассасаларига бир марталик бепул йўлланма берилади. Бундан ташқари, меҳнат миграциясига чиқиб кетганларнинг болаларига мавсумий фаолият юритадиган оромгоҳларга бепул йўлланмалар берилади.
— Ишга ёлланишда алданиб қолмаслик учун нима қилиш керак?
— Биринчи навбатда, чет элда ишлаш учун кетаётганда иш ким томонидан таклиф қилинаётганлигини текшириш керак. Яъни, иш берувчи ҳақидаги маълумотлар билан батафсил танишиб чиқиш лозим. Шубҳали иш берувчилардан бўлган таклифларни қабул қилмаслик, ёзма ёки онлайн тарзда тузилишидан қатъи назар, меҳнат шартномаси шартлари билан танишиб чиқиш шарт. Бу жараёнда иложи борича ҳуқуқшунос ёрдамидан фойдаланиш тавсия этилади. Бундан ташқари, чет давлатларга ишлашга кетаётган фуқаролар қуйидагиларга амал қилиши лозим:
– мазкур давлат қонунларига қатъий риоя қилиш;
– хорижий мамлакатда меҳнат фаолиятини амалга ошириш учун зарур бўлган барча ҳужжатлар ва рухсатномаларни ўз вақтида қонуний йўллар билан расмийлаштириш (бунда қонуний тартибда белгиланган бож ва йиғимлардан ташқари ҳеч қандай тўловлар амалга оширилмайди);
– ишга жойлашаётганда фуқаролик паспортини ҳеч кимга бермаслик;
– меҳнат шартномасида унинг барча шартлари (ишнинг характери ва тури, муддати, маош миқдори, ижтимоий кафолатлар) қайд этилганига ишонч ҳосил қилиш.
Хорижий мамлакатларга меҳнат қилиш учун кетган барча фуқаролар шу давлатдаги Ўзбекистон Республикасининг дипломатик ёки консуллик муассасаларида рўйхатдан ўтишлари шарт. Республиканинг ваколатли ташкилотлари бўлмаганда, Ўзбекистон ҳукумати томондан ваколат берилган органлардан рўйхатдан ўтишлари зарур. Чет элларга ишлаш учун кетаётган фуқаролар хорижий мамлакатга етиб олгандан сўнг, оила аъзолари, дўстлари ва яқинлари билан почта, телефон ёки Интернет орқали мунтазам равишда боғланиб туришлари лозим. Чет эллик иш берувчи шартнома талабларига риоя қилмаган ҳолларда (иш ҳақини ўз вақтида тўламаслик, тўлиқ миқдорда тўламаслик ёки ишдан бўшатиш) хорижий мамлакатнинг қонунчилиги билан ўрнатилган тартибда шикоят қилиш, шу жумладан, судга мурожаат қилиш мумкин. Одам савдоси — куч билан таҳдид қилиш, куч ишлатиш ёки мажбурлашнинг бошқа шаклларидан фойдаланиш, ўғирлаш, фирибгарлик, алдаш, йўли билан одамлардан фойдаланиш мақсадида уларни ёллаш ҳисобланади. Одам савдосидан жабрланганлар Ўзбекистон Республикасининг дипломатик ёки консуллик муассасаларига мурожаат қилиши лозим. Ушбу муассасаларнинг контакт маълумотлари ва жойлашув жойлари ҳақидаги маълумотлари https://mfa.uz/ сайтида мавжуд.
— Ҳар қандай даъватларга эргашмаслик ҳақида ҳам айтиб ўтсангиз.
— Меҳнат мигрантлари хорижда бўлиш даврида кутилмаган кўнгилсиз ҳолатларнинг олдини олиш мақсадида:
– корхона раҳбарлари, ҳамкасблар ва маҳаллий аҳоли билан дўстона муносабатда бўлиш;
– маҳаллий халқнинг урф-одатлари ва миллий анъаналарини ҳурмат қилиш;
– жамоат жойларида ўрнатилган тартиб ва санитария-гигиена қоидаларига риоя қилиш;
– давлат сиёсатига, корхона раҳбарияти ва бошқа шахсларнинг ички ишларига аралашмаслиги лозим бўлади.
Инсон ҳаёти учун хавф туғилиши мумкин бўлган жойларга бормаслик, тажовуз қилинган тақдирда у ердан тезда кетиш, имкони бўлмаса ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар вакиллари ёки атрофдаги шахслар эътиборини турли йўллар билан жалб қилишга ҳаракат қилиш лозим. Ўша давлатнинг ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари вакиллари ҳужжатларни текшириш мақсадида талаб қилган тақдирда, ҳуқуқий ҳолатни тасдиқловчи барча ҳужжатларни тақдим этиши керак. Агарда ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган вакиллари ўз ҳаракатлари билан қонун доирасидан четга чиққан тақдирда, зудлик билан Ўзбекистон Республикасининг дипломатик (консуллик) муассасалари билан боғланиш лозим.
Бугунги кунда чет давлатларга ишлаш учун кетган фуқароларни турли хил урушлар ва қуролли можароларга давъат этиш ва жалб қилиш ҳоллари учрамоқда. Ўзбекистон Республикаси фуқаросининг чет давлатларнинг ҳарбий хизматига, хавфсизлик, полиция, ҳарбий адлия органлари ёки шунга ўхшаш бошқа органларига хизматга ёлланиши — Жиноят кодексининг 1541-моддасига кўра, 3 йилдан 5 йилгача озодликни чеклаш ёки 3 йилдан 5 йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади.
